در این میان تهران از سال‌ها پیش گام‌های قابل توجهی برای تأمین زیرساخت‌های خدماتی متناسب با نیاز شهروندانش برداشته است. یکی از مهم‌ترین این اقدامات، تأمین سرویس‌های بهداشتی مناسب برای شهروندان است که در طول سال‌های گذشته، رشد قابل توجهی یافته. حتی در ماه‌های گذشته نیز سازمان زیباسازی شهر تهران با همکاری نهادهای علمی تلاش کرد گردهمایی‌ای به این مناسبت داشته باشد و تلاش کند تا فرهنگ ساخت سرویس‌های بهداشتی در شهر تهران را به‌عنوان یک اولویت مورد توجه قرار دهد. اگرچه این همایش جلوه‌هایی هم داشت؛ از جمله احداث صدها واحد سرویس بهداشتی پرتابل و بهسازی و ساماندهی سرویس‌های بهداشتی شهر. با دکتر مصطفی بهزاد‌فر، استاد دانشگاه علم و صنعت و از شهرسازان کشور، درباره لزوم توجه به بهداشت شهرها و از همه مهم‌تر سرویس‌های بهداشتی به گفت‌وگو نشستیم. متن گفت‌وگوی ما در پی می‌آید.
- اصولا بهداشت در شهرهای مختلف جهان چطور تعریف می‌شود و توجه به نیازهای انسان به لحاظ بهداشت محیطی در چه جایگاهی است؟
بحث بهداشت از دیدگاه شهرسازی جزو مباحث کاربری‌های زمین شهری مورد توجه قرار می‌گیرد. یک شهرساز به‌ویژه از زاویه برنامه‌ریزی شهری، می‌تواند شهر را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و کارکردهای مختلف را مورد توجه قرار دهد؛ ازجمله کارکرد تجاری، کارکرد آموزشی و کارکرد فرهنگی. مجموعه این کارکردهاست که به نیاز عمومی شهرها پاسخ می‌دهد. در بحث شهری بعضی کارکردهای شاخص را می‌شود دید که مستقیما با بهداشت ارتباط دارد و خیلی هم مورد توجه قرار می‌گیرد. این مورد شامل فضاها و نیز مراکز بهداشتی به‌طور خاص‌تر است. همچنین می‌توان بهداشت روانی و بهداشت فیزیکی را در این زمره قرار داد که معمولا مورد توجه بوده و یکی از گران‌ترین بخش‌های شهر است.
طراحی و ساخت بیمارستان‌ها از گران‌ترین واحدهای متریک در شهرها محسوب می‌شوند بنابراین یک بیمارستان زیرساختی بسیار گران برای شهر است. موضوع بعدی که در بهداشت مطرح می‌شود موضوع غیرمستقیم بهداشت است مثل آب و فاضلاب. آب و فاضلاب دو نقش ایفا می‌کنند؛ یک نقش زیر ساختی و یک نقش خدماتی. نقش ساده خدمات زیرساختی این است که بدون آب، آبادی معنا ندارد و فاضلاب نتیجه استفاده از آب است. اگر فاضلاب ساماندهی نشود، مشکلات بهداشتی شکل می‌گیرد. ما نمی‌توانیم آبرسانی در شهرها را مورد توجه قرار دهیم اما دفع مناسب فاضلاب مورد توجه قرار نگیرد.
در شهری مثل تهران که سال‌های متمادی آب از طریق سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شد، فاضلاب هم به‌صورت جذبی وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود. الان که جمعیت افزایش یافته مشکلات نیز بیشتر است. در بسیاری از خیابان‌های شمال شهر تهران، فاضلاب‌ها در زیر زمین در حال حرکت هستند. در حال حاضر هم در بخشی‌هایی از شهر، شب‌ها بخشی از فاضلاب جریان می‌یابد. همچنین به‌صورت غیرمستقیم الان یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی شهرهای بزرگی مثل تهران، مربوط به موادی است که از آب فاضلاب نیمه‌تصفیه‌شده شهر تهران ساخته می‌شوند. در جنوب شهر تهران دو‌نوع مشکل مرتبط با فاضلاب داریم؛ اول بالاآمدن آب زیرزمینی که باعث افزایش رطوبت در مناطق جنوب شهر تهران شده است. مشکل دوم هم حجم عظیمی از آبی که تبدیل به فاضلاب می‌شود از طریق سیستم زهکش به سمت جنوب تهران حرکت می‌کند و به ظاهر در جنوب به‌صورت چاه‌های پر آب نشان می‌دهد و از آن آب برای کاشت سبزیجات استفاده می‌کنند. برخی مواد در فاضلاب با وجود عبور از لایه‌های مختلف زمین، همچنان تصفیه نمی‌شوند و در سبزیجات خودشان را نشان می‌دهند و باعث بروز برخی مشکلات برای شهروندان تهرانی می‌شوند.
موضوع بعدی بحث آب‌های سطحی است. آب‌های سطحی که حرکت می‌کنند، هرچه جمعیت شهر بیشتر می‌شود و آلودگی‌های بیشتری در سطح عمومی ایجاد می‌شوند، آب‌های سطحی آلودگی‌های بیشتری ایجاد می‌کنند. مسلما این آب‌ها رسیدگی‌های خاصی می‌خواهند که بسیار پیچیده است. بحث سوم بهداشت به نیازهای ضروری مردم برمی‌گردد که برخی فکر می‌کنند طرح این نیازها تابو است و آن هم ایجاد سرویس‌های بهداشتی در سطح شهرهاست. عنصر اصلی یک مجتمع زیستی یا با همستانی یا آبادی انسان است. انسان مانند جهان پیرامونی عنصری است متناقض. انسان‌ها هم مانند تمامی عناصر طبیعی ناگزیر و ناچار از جذب و دفع مواد هستند.
بسیاری شاید برایشان غیرمعمول باشد که فکر کنند انسان‌هایی که در شهر در حال تردد هستند، به دستشویی‌ها یا آبریزگاه‌های عمومی نیاز دارند، اما این بخشی از نیاز یک شهر است. بنابراین یکی از اساسی‌ترین الزامات خدمات شهرها تأمین آبریزگاه‌ها و سرویس‌های همگانی مثل دستشویی‌هاست. اگر به این موضوع توجه نشود، حتی مشکلات رفتاری هم بین شهروندان ایجاد می‌شود. در بحث بهداشت عمومی دو گروه از دو رده سنی هستند که نمی‌توانند خودشان را کنترل کنند؛ یکی رده سنی پایین و رده سنی بسیار بالا؛ اولی به‌دلیل کمی سن و دومی به‌دلیل فرسوده‌بودن بدن. این مشکل اگر در شهر حل نشود، مشکل ذهنی برای بسیاری از شهروندان ایجاد می‌کند به‌ویژه در شهری مثل تهران که ترافیک زیادی دارد این مشکل برای این گروه‌ها می‌تواند بحرانی باشد. به‌دلیل نبود فضاهای بهداشتی ما شاهد صحنه‌های زشتی در سطح شهر هستیم که البته این نشان از ناگزیر بودن شهروندان دارد.
- در تهران فضای مناسب بهداشتی نداریم و برخورد شهروندان به نوعی واکنش نسبت به بی‌توجهی مدیران شهری است؟
انسان‌ها نیازهای مختلفی دارند. مثل نیاز به مسکن، غذا و. . . و اگر هر کدام از این نیازها برآورده نشود، موجب واکنش آنها می‌شود. وقتی سخن از یک روستا می‌کنیم منظور تعدادی واحد معدود است که نیاز به مدیریت دارد. همانطور که وقتی به یک شهر می‌رسیم که یک گستره اجتماعی است و دیگر با یک خانه یا یک روستا مواجه نیستیم بلکه این شهر به یک مدیریت کلان واحد نیاز دارد. سرویس بهداشتی یک الزام اساسی است که باید مدیریت‌های شهری به آن توجه کنند. متأسفانه برخی از مدیران شهری که این موضوع را به شکل تابو می‌بینند این واقعیت را نمی‌توانند حس کنند. اگر مشکلی در این مورد وجود داشته است، مشکل مدیریت شهری است.
- تهران نسبت به سال‌های گذشته چطور است، به‌ویژه در زمینه توسعه فضاهای آبریزگاهی و نیازهای ضروری شهری؟
تهران نسبت به سال‌های گذشته وضعیت بهتری پیدا کرده است. سرویس‌های بهداشتی جزو نیازهای اصلی شهر است. بهداشت عمومی همانقدر اهمیت دارد که پارک‌ها و شبکه‌های راهی و پل‌سازی و تونل‌سازی. این موضوع اجتناب‌ناپذیر زندگی شهری است. آنچه من می‌گویم این است که تصورات عمومی از تابوبودن سرویس بهداشتی باید دور شود و به‌ویژه در عرصه مدیران، هیچ مدیری نباید تصور کند که اگر قرار است یک سرویس بهداشتی افتتاح کند، باید خجالت بکشد یا با ریشخند با آن برخورد کند. الزامی بودن توجه به سرویس‌های بهداشتی یک اصل بدیهی است. باید شهر را فهمید و فهمید که این نیازها هم الزامی است. حتی از زاویه شهرسازی اسلامی به این موضوع توجه کنیم. شهرسازی اسلامی متکی است بر هنجار‌های اجتماع پذیری در شهر. این به‌معنای حضور همه مردم در شهر است. مردم باید در یک شهر اسلامی با هم دوست بوده و ارتباط داشته باشند. وقتی یک مراسم عمومی اسلامی می‌بینیم که متوجه یک جوشش ارتباطی می‌شویم. مردم زمانی وارد این عرصه‌های عمومی می‌شوند، که بسترهای مناسب خدماتی فراهم باشد که یکی از آنها وجود آبریزگاه‌های عمومی است. بسیاری از افراد مسن نیاز به حضور در اجتماع دارند و دوست دارند در فضای اجتماعی حضور و با مردم مراوده داشته باشند اما به‌دلیل نبود سرویس‌های مناسب و تمیز این گروه بیشتر از جامعه گریزان می‌شوند. برای چندمین بار می‌گویم که این موضوع باید از تابو بودن بیرون بیاید. ما برای شهرها یادمان و فضاهای مختلف فرهنگی پیش‌بینی می‌کنیم اما هیچ‌گاه نشده که بخواهیم برای شهرها امکانات زیرساختی خدماتی مانند آبریزگاه‌ها را با دیدگاه کلان نگاه کنیم.
- از منظر یک شهر اسلامی ضرورت توجه به سرویس‌های بهداشتی چقدر است؟
ما باید گسترده‌تر از این مباحث به این موضوع نگاه کنیم. ببینید ما در یک جامعه اسلامی زندگی می‌کنیم. اصلا شاید آنگونه که باید نیازی نیست به مباحث تخصصی شهرسازی توجه کنیم. نخستین شعار یک مسلمان در جامعه اسلامی همین حدیث است؛ «النظافت من الایمان»؛ همین. توجه به بهداشت در جوامع اسلامی ضروری دین است. ویژگی یک جامعه اسلامی نظافت است. وقتی سخن از شهر اسلامی می‌کنیم لزومی ندارد به مناره‌ها و گلدسته‌ها و معماری‌های مختلف توجه کنیم تا به این نتیجه برسیم که این شهر آیا شهر اسلامی است یا نه. همین نکات ظریف و در عین حال بنیادین است که شاکله یک شهر اسلامی را تشکیل می‌دهد. من یک شهر اسلامی را به تمیزی و پاکیزگی‌اش می‌شناسم؛ اینکه شهروندان بتوانند به امکانات و زیرساخت‌های خدماتی دسترسی داشته باشند. متأسفانه تاکنون اینگونه نبوده و در سال‌های اخیر نیز اتفاقاتی افتاده است. اما باز هم آنگونه که باید رسیدگی و نگهداری از آن خیلی مناسب نیست.
